دکتر سیدکاظم فروتن ( اورولوژیست، دانشگاه شاهد و رئیس کلینیک سلامت خانواده دانشگاه شاهد )
دکتر محمدحسین اخوان تقوی (همکار آموزشی و درمانی گروه پژوهشی خانواده و سلامت جنسی دانشگاه شاهد )

چکیده:

خانواده به عنوان یگانه زیربنای استوار جامعه و نخستین نهاد اجتماعی از نقش بی‌بدیلی در حفظ و تامین سلامت فرد و جامعه برخوردار است. ادامه حیات و بالندگی در دوام و قوام این نهاد مقدس به عوامل متعددی بستگی دارد که توجه به آن از سوی اعضای خانواده، جامعه و مسئولین کشور بسیار حائز اهمیت است. از جمله عواملی که به بقای خانواده کمک شایانی می‌کند، سلامت جنسی و کارکرد مناسب آن در چارچوب خانواده و بر اساس شرع، قانون و عرف است. غریزه جنسی و ارضای صحیح آن یکی از اهداف و آثار تشکیل خانواده به شمار می‌رود و بدیهی است که تعادل و استفاده بهینه از آن در مسیر مطلوب و پذیرفته‌شده عقل و شرع،‌ رمز سلامت و استحکام این میثاق مقدس خواهد بود. تحقق شعار «سلامت جنسی» با هدف تحکیم نهاد خانواده و یا اصلاح پیوندهای گسسته زوجین، نیازمند توجهی خاص به دستورات حیات‌بخش اسلام درباره تربیت جنسی سالم در دوران قبل و بعد از بلوغ است. تحقق این شعار مدیون فراهم‌سازی بسترهای مناسب فردی، اجتماعی و علمی است و برای تحقق کامل آن باید همه صاحب‌نظران و اندیشمندان در گستره‌های مختلف علوم فقهی، حقوقی، تربیتی، روانشناسی، جامعه‌شناسی و پزشکی به پژوهش و مطالعات گسترده و جامع در حوزه سلامت جنسی در بستر فرهنگ ایرانی – اسلامی بپردازند. در این تحقیق نقش سلامت جنسی در خانواده ایرانی و نیز عوامل آسیب‌رسان به آن بررسی و در پایان راهکارهای پیشنهادی مبتنی بر فرهنگ ایرانی – اسلامی برای دستیابی به سلامت جنسی در همه خانواده‌ها ارائه شده است.

واژگان کلیدی: فرهنگ ایرانی، سلامت جنسی، زناشویی، ازدواج، خانواده

مقدمه

خانواده به عنوان کوچک‌ترین و قدیمی‌ترین نهاد جامعه، بزرگ‌ترین نقش را در ایجاد و بقای آن دارد و از همین روی از دیرباز تاکنون از جهات مختلف مورد توجه اندیشمندان علوم مختلف جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، تربیتی، فقه و حقوق قرار گرفته است. از جمله جهاتی که به ویژه در دهه‌های اخیر توجه به آن بیشتر شده سلامت جنسی خانواده است. امروز مشخص شده است که روابط جنسی پایدار زوجین در ثبات و تحکیم خانواده نقش موثری ایفا می‌نماید. آمارهای طلاق و علل آن بیانگر آن است که علت مستقیم یا غیرمستقیم بسیاری از متارکه‌ها در کشور ناشی از مشکلات و اختلالات جنسی زوجین است. یافته‌ها حاکی است روابط جنسی مستحکم زوجین افزون بر اینکه در حفظ سلامت جسمی و روانی زن و شوهر موثر است، در تربیت فرزندان نیز نقش به‌سزایی دارد. امروزه کارشناسان صاحب‌نظر در موضوعات مختلف خانواده معتقدند که ریشه بسیاری از روابط خارج از چارچوب خانواده را در افراد متاهل می‌توان در بی‌ثباتی و آشفتگی روابط جنسی زوجین یافت. نگارنده با توجه به اهمیت خانواده و عوامل تاثیرگذار در استحکام آن، نخست به تبین اهمیت نهاد خانواده و ازدواج از دیدگاه اسلام و نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخته و سپس با تشریح نقش، اهمیت و جایگاه سلامت جنسی در خانواده‌های ایرانی و عوامل تهدیدکننده سلامت جنسی می‌پردازد و سپس خط مشی‌ها و راهبردهایی را که باید از سوی مسئولان برای ارتقای سلامت جنسی خانواده در جامعه ایرانی مورد توجه قرار گیرد و به اجرا درآید، اشاره خواهد کرد.

خانواده و سلامت جنسی

خانواده در دیدگاه جامعه‌شناسان عبارت از زن و مردی است که نیاز به رابطه جنسی و نیاز به همسر آنها را در کنار هم قرار داده است و این نیاز از چنان نیرویی برخوردار است که زمینه پیدایش آرامش و نیز تربیت فرزندان را فراهم می‌سازد. بر اساس این نظریه، خانواده صرفا شامل دو همسر است اما در دیدگاهی دیگر، برخی روان‌شناسان معتقدند: خانواده از دو همسر و فرزند یا فرزندان ایشان تشکیل می‌شود. در هر دو تعریف، خانواده خمیرمایه، هسته نخستین و واحد سازنده هر یک از جوامع انسانی تلقی شده است و از این روی شکل‌گیری جوامع، بدون تشکیل نهاد خانواده قابل تصور نیست. نهاد خانواده در دیدگاه اسلام نیز بسیار ارزشمند و پراهمیت است تا آنجا که آیات متعددی در سوره‌های بقره، نساء، انفال، نور، فرقان، احزاب، طلاق، ... به این مهم پرداخته است. بر اساس دیدگاه اسلامی، آفرینش زن و مرد از یک خمیرمایه است و در بین آنها همبستگی و پیوند خونی و تاریخی وجود دارد و در سایه ازدواج، این همبستگی به صورت میثاقی غلیظ و پیمانی محکم درمی‌آید. خانواده اسلامی که در سایه نکاح شرعی پدید می‌آید از چنان استحکام و ارزشی برخوردار است که رسول خدا(ص) می‌فرمایند: هیچ بنایی در نزد خداوند محبوب‌تر از بنایی نیست که در سایه ازدواج پدید آمده باشد. از نظر اسلام، نهاد خانواده کانونی است برای به ثمر نشستن غرایز و تمایلات فطری انسان. از این رو سلامت، طراوت و بالندگی این کانون دارای اهمیت ویژه‌ای است. نظام جمهوری اسلامی ایران نیز که بر اساس اسلام پایه‌ریزی شده است به خانواده توجه ویژه‌ای دارد لذا در مقدمه قانون اساسی می‌خوانیم: «خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است و توافق عقیدتی و آرمانی در تشکیل خانواده که زمینه‌ساز اصلی حرکت تکاملی و رشدیابنده انسان است، اصل اساسی بوده و فراهم کردن امکانات جهت نیل به این مقصود از وظایف حکومت اسلامی است.» در اصل دهم قانون اساسی آمده است: «از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.» بنابراین تشکیل خانواده در جمهوری اسلامی ایران همان ارزشی را دارد که در اسلام به آن تاکید شده است.

سلامت جنسی، عامل استحکام نهاد خانواده

تمایلات جنسی طبیعی، به احساس کشش و رفتاری اطلاق می‌شود که برای خود شخص و طرف مقابل لذت‌بخش است و تحریک اعضای جنسی را در بر می‌گیرد و با احساس گناه و اضطراب همراه نبوده و در عین حال جنبه جبری هم ندارد. سلامت جنسی یعنی موقعیتی که در آن زوجین از یک رابطه سالم، مناسب و بهنجار جنسی بهره‌مند هستند و از این رابطه به رضایت‌مندی می‌رسند. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) بهداشت جنسی عبارت است از: هماهنگی و یکپارچگی میان ذهن، احساس و جسم که جنبه‌های اجتماعی و عقلانی انسان را در مسیر ارتقای شخصیت او سوق می‌دهد و منجر به ایجاد ارتباط و عشق می‌شود.

دیدگاه قرآن و روایات اسلامی به مسائل جنسی، سرکوبگرانه و محدودکننده نیست بلکه به این غریزه به عنوان واقعیتی می‌نگرد که باید آن را در جهت صحیح سوق داد. سیاست کلی اسلام به موضوعات جنسی تسهیل در ارضای مشروع و پیشگیری از زمینه‌های ارتکاب گناه و تقویت و محافظت از غرایز جنسی است. از همین روست که تسهیل و تسریع در ازدواج به پیروان این مکتب الهی توصیه شده تا زن و شوهر در سایه آن به آرامش برسند. (سوره روم، آیه 21) این معنا در تعبیری دیگر در قرآن کریم با عنوان «لباس» و این که مرد و زن لباس یکدیگرند بیان شده است. (سوره بقره، آیه 87) قرآن کریم در آیات خود به مرد دستور خوش‌رفتاری با زن را داده و می‌فرماید: «و عاشروهن بالمعروف» (سوره نساء، آیه 19). همچنین به این مهم در روایات متعدد اسلامی اشاره شده است. در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) روایت شده است که ایشان به زن‌ها فرمودند: «نماز خود را طول ندهید تا شوهرهای خود را مانع کامیابی نشوید.» و در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است: «بر زن است که با بهترین عطر خود را خوشبو کند و هر صبح و شب خود را بر شوهر عرضه کند.» امام باقر(ع) فرمودند: همان‌طور که مردان دوست دارند زینت را در زنان‌شان ببینند زنان نیز دوست دارند زینت را در شوهران‌شان ببینند. از امام کاظم(ع) هم نقل شده است که: «حنا گذاشتن و به خود رسیدن باعث عفت زن می‌شود و تحقیقا دوری زنان از عفت و پاکدامنی به خاطر آن است که مردان خود را برای زنان‌شان آماده نکرده و به خود نمی‌رسند.» همچنین بنا بر قول مشهور علما، «واجب است مرد از هر چهار شب یک شب را در کنار همسرش باشد.»

امروزه پژوهش‌های مختلفی درباره اهمیت روابط جنسی زوجین، آثار آن بر سلامت زن و شوهر، و نیز تاثیر آن بر دوام و قوام خانواده صورت گرفته است که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود. دکتر حمیدرضا آقامحمدیان و همکاران وی در پژوهشی درباره 60 زن مطلقه و غیرمطلقه دریافتند که عدم رضایت‌مندی زناشویی در طلاق نقش بسزایی دارد. یافته‌های منصوره امیریان‌زاده و همکاران وی درباره زنان مراجعه‌کننده به مرکز مشاوره و دادگاه شهر شیراز هم نشان داد که رابطه مستقیم و مثبتی بین طلاق و مشکلات جنسی وجود دارد. محمدرضا فروتنی و همکاران وی در مطالعه‌ای روی زوج‌های مراجعه‌کننده به دادگاه خانواده شهرستان لارستان در فاصله سال‌های 83 – 80 دریافتند که نارضایتی جنسی عمده‌ترین علت طلاق بوده است. معصومه صابریان و همکارانش در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که نامناسب بودن کمیت و کیفیت روابط زناشویی در بیشتر مواقع با لجبازی، قهر و ترش‌رویی و سایر موارد خشونت خانگی ارتباط تنگاتنگ دارد. دکتر مهناز علی‌اکبری دهکردی و همکارانش در مطالعه‌ای روی زنان متاهل 18 تا 50 سال دریافتند؛ با افزایش میزان رضایت جنسی زنان، می‌توان به ادامه زندگی و سازگاری زناشویی زوجین کمک کرد. نجمه آگنج و همکاران هم در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که آموزش رابطه جنسی موجب افزایش رضایت از زندگی می‌شود و در نتیجه طلاق‌های ناشی از مشکلات و نارضایتی‌های جنسی را کاهش می‌دهد. نصیر داستان و همکاران با مطالعه روی زنان متاهل شهر تهران نشان دادند؛ در صورتی که رضایت از رابطه جنسی در زوجین افزایش یابد کیفیت زندگی زناشویی آنها نیز افزایش خواهد یافت. آمارهای موجود هم نشان می‌دهد یکی از عوامل اصلی و موثر در طلاق، عدم ارضای غریزه جنسی زوجین است. نتیجه پژوهش دکتر فروتن و همکار وی درباره متقاضیان طلاق مراجعه‌کننده به مجتمع‌های قضایی خانواده 1 و 2 شهر تهران حاکیست؛ 7/66 درصد مردان و 4/68 درصد زنان از زندگی جنسی با همسران‌شان راضی نبودند. غریزه جنسی از قوی‌ترین نیازهای درونی است که ارضا نشدن آن به اختلالات پایدار و عمیقی در روابط زوجین منجر می‌شود و در نهایت گاه به از هم‌گسیختگی زندگی زناشویی و طلاق می‌انجامد. مجموع نتایج به دست آمده از این مطالعات نشان می‌دهند که در خانواده یکی از ستون‌های محکم زندگی مشترک، داشتن یک ارتباط جنسی مبتنی بر یک رضایت دوسویه است. نظریه ناسازگاری جنسی به ما می‌گوید: از میان تمام عواملی که در پشت مشکلات خانوادگی به ویژه مشکلات منجر به طلاق وجود دارد، ناکامیابی جنسی است که از نظر اهمیت بر دیگر عوامل زمینه‌ای تقدم دارد. اگر زوجی در روابط جنسی کامیاب باشند از بسیاری از مشکلات به راحتی می‌گذرند و یا از شدت آن کاسته می‌شود و یا قابل تحمل می‌شود و بالعکس نبود رابطه جنسی مناسب زمینه را برای دامن زدن به مشکلات جزیی و تبدیل آنها به مشکلات بزرگ مهیا می‌سازد. عملکرد جنسی مطلوب موجب آرامش روحی، تقویت اعتماد به نفس، احساس کامروایی، سرزندگی و شادابی، کاهش تنش‌های روزمره زندگی، احساس صمیمیت و نزدیکی بیشتر به همسر می‌شود و این مهم نهایتا به تحکیم روابط خانوادگی کمک شایانی می‌کند. در عوض هرگونه اختلاف در این رابطه به احساس محرومیت، ناکامی و ناامنی روانی، دلخوری، حسادت، بدبینی و سوءظن، اضطراب، عدم تمرکز، بی‌حوصلگی، بهانه‌گیری، خشونت، مقصر دانستن طرف مقابل در مشکلات زندگی، احساس تحقیر، افزایش تنش‌ها، بزرگنمایی مشکلات و احساس تنفر از همسر منجر شده که نتیجه‌ای جز حاکم شدن فضای سرد و بی‌روح بر زندگی و یا از هم‌گسیختگی زندگی مشترک نخواهد داشت.

عوامل تهدیدکننده روابط جنسی زوجین:

الف – ناسازگاری زناشویی

میزان سازگاری زناشویی با میزان رضایت‌مندی جنسی زوجین ارتباط تنگاتنگ دارد و هرگونه ناسازگاری و کاهش تعهد، صمیمیت، محبت، اعتماد، وفاداری و صداقت زوجین به یکدیگر می‌تواند به روابط جنسی آسیب بزند. در زندگی مشترک زناشویی، دو طرف با محدوده وسیعی از حقوق، تکالیف و انتظارات روبه‌رو هستند که برآورده نشدن هریک از آنها می‌تواند به رابطه جنسی سالم بین زن و شوهر صدمه بزند. به عبارت دیگر گرمی روابط جنسی زن و شوهر نیازمند یک رابطه و پیوند قوی عاطفی میان زوجین است که توجه به آن موجب تقویت روابط جنسی بین آنها می‌شود. پرواضح است که شناخت کافی دختر و پسر از یکدیگر قبل از بستن پیمان زناشویی و هم کفو و هم شانی و تناسب آنان در وجوه مختلف اقتصادی، فرهنگی، عقیدتی، سیاسی، عاطفی، ... شرط لازم و مهم برای سازگاری زناشویی است و تحقق آن پیش‌شرط و مقدمه‌ای برای حفظ و تحکیم روابط زوجین پس از ازدواج است.

ب – باورها و نگرش‌های نادرست

باورها و تصورات نادرست زن و مرد از کارکردهای جنسی یکدیگر از علل عمده دیگر تهدیدکننده روابط جنسی زوجین به شمار می‌رود. اینکه مرد باید در هر شرایطی که اراده کرد بتواند نزدیکی کند، نزدیکی حتما باید در شب زفاف صورت بگیرد، ارضا شدن فقط حق مرد و تمکین جنسی فقط از تکالیف زن است، عشق‌ورزی منحصر به دوران عقد و نامزدی است، مشابه بودن سیر تحریک جنسی مرد و زن، روابط جنسی زوجین فرع زندگی و بقیه مسائل زندگی مان